Монгол хэлний зөв бичгийн дүрэм (бүрэн эхээр)

MONDAY, FEBRUARY 25, 2008

Монгол хэлний зөв бичгийн дүрэм (бүрэн эхээр)

1983 онд зохиогдсон Ц.Дамдинсүрэн, Б.Осор нарын “Монгол үсгийн дүрмийн толь” номыг "Ангууч" програмын гарын авлага дотор оруулсныг бүрэн эхээр Windows-1251 тэмдэгтээс Unicode-руу Бадаа-гийн хөрвүүлэгчийг ашиглан хөрвүүлж, дор хүргэж байна.

Монгол үсгийн цагаан толгой - Дүрэм №1-2
Эгшиг үсгийн тухай - Дүрэм №3-7
	Эгшиг зохицох ёс - Дүрэм №8-9
	ы, ий хоёрыг ялгаж бичих дүрэм - Дүрэм №10
	Я-гийн төрлийн үсгүүдийн тухай - Дүрэм №11-14
	Балархай эгшиг үгийн эцэст орохдоо - Дүрэм №19
	Ялгах эгшгийн тухай - Дүрэм №24
	Гээгдэх эгшгийн дүрэм - Дүрэм №28-30

Хэлний үүсэл гарал, төрөл

Хэлний үүсэл гарал /Бодгаль биеийн онол/ Бодгаль биеийн онол /МЭӨ 427-347/  Эртний грекийн сэтгэгч Платон • Биологийн онол • Нийгмийн онол  Биологийн онол        – Авиа дуурайх үгийн онол / Дүрс дуурайх онол/           - Аялга үгийн онол              - Сэтгэл хөдлөлийн онол Нийгмийн онол        – Нийгмийн хэлэлцээрийн онол           - Хөдөлмөрийн хашгиралдааны онол

Ш. Чоймаа: Монгол үндэсний бахархал монгол бичиг

      05.11.2013      Монголоор     Нет комментариев

Гавьяат багш Шаравын Чоймаа

1952 онд монгол хэл, бичгээ хамгаалан үлдээх үйлсэд үнэхээрийн гавьяа байгуулсан Улсын гавьяат багш эрдэмтэн Шаравын Чоймаа Говь-Алтай аймагт мэндэлжээ.

2006 онд (54 нас) Монголын нууц товчоон, Лувсанданзангийн Алтан товч (эхийн харьцуулсан судалгаа УБ, 2002), Хаадын үндсэн хураангуйн алтан товч (эх бичгийн судалгаа УБ., 2002) хэмээх эх бичиг-сурвалж судлалын судалгааны цуврал бүтээлээрээ МУИС-ын профессор, хэл бичгийн ухааны доктор Ш.Чоймаа Монгол Улсын гавьяат багш болсон.

Монгол үндэсний бахархал монгол бичиг 

• 1. *МОНГОЛ ХЭЛ *МОНГОЛ БИЧИГ ҮҮСЭЛ ХӨГЖИЛ, ХЭЛБЭРҮҮД ДУ ТС - КГД - III Г.ЛХАГВАДОРЖ Т. Л Х А Г В А С Ү Р Э Н Х.МАНДАХБАЯР М.МӨНХЖИН Ж.НАРМАНДАХ
• 2. Монгол хэл бичиг • Монгол үндэстний эрт эдүгээ цагийн хэл аялгуу, үсэг бичгийг хамтад нь Монгол хэл бичиг гэнэ. • Хэл шинжээчид Монгол хэлийг төрөл гарал аар нь Түрэг, Тунгус зэрэг салбар бас багтах Алтай язгуурын Монгол бүлэгт Дагуур, Дуншян, Могол зэрэг хэд хэдэн хэлний хамтаар гол төлөөлөгч нь болгон харъяалуулдаг. • Монгол хэл 13-15, 16-р зууны нэг, 16-18, 19-р зууны гэх мэтээр шатлан хөгжиж 20-р зуунд "Орчин цагийн монгол хэл"-тэй золгожээ. • Монгол хэлийг өрнөд, умард, дорнод, төв гэсэн үндсэн дөрвөн аялгуутай, биесээсээ тасралгүй үлдсэн хэл аялгуу юм гэж 1959 онд Ш.Лувсанвандан эрдэмтэн тодлон өгүүлсэн байдаг.

Мөхөж буй монгол хэл-1

2013 оны 1 сарын 3

“Чихний чимэг” түүх болох уу? 

Зохиолч эрдэмтэн, бичгийн их хүмүүн Бямбын Ринчен абугай алдарт “Монгол хэл” шүлэгтээ:

Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл,
Чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ.
Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясч,
Сод их билэгт түмэн юүгээн бишрэн магтмуу би!... хэмээн эх хэлээ магтан дуулсан байдаг. Энэхүү шүлэг бол монгол хүн бүр цээжлэн уншиж, бахархан санаж байх, нандин бүтээл. Монгол хэл бол өөр бусад хэл рүү хөрвүүлэхэд утгыг нь бүрэн төгс илэрхийлж барамгүй  гайхамшигтай хэл гэдэг

Өвөр Монголын аялгуу

Өвөр Монголд албан ёсоор хэрэглэгдэх Монгол хэл нь нэг төв аялгуу болох Цахар аялгууг баримжаа авиа гэж нэрлэдэг. Албан ёсоор хэлийг тэмдэглэхэд хэрэглэдэг Монгол бичиг бол олон авиаг нэг үсгээр тэмдэглэх уламжлалтай байдаг болон өөр хэлтэнхүмүүстээ холилдон сууж байгаа зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголд олон аялгуутай байдаг.

Цэвэлийн "Монгол хэлний товч тайлбар толь"

---

Оршил

Монголчууд, эрт дээр цагаас эхлэн монгол хэлний янз бүрийн толь бичгийн зүйл удаа дараа зохиосоор ирсэн баялаг уламжлалтай билээ. Монгол хэлний анхны томоохон тайлбар толь бичиг гэвэл Монголчуудын дунд «Хорин нэгт» гэж алдаршсан 1717 оны Манж-Монгол үгний 21 дэвтэр тайлбар толь, мөн «Гучин зургаат» гэж алдаршсан 1746 оны Манж үгний 36 дэвтэр тайлбар толь ийм хоёр янзын зүйл хуваасан толь бичиг байв. Ардын хувьсгалын үед, 1929 онд С.Шагж «Эрэхүйеэ хялбар болгон зохиосон монгол хэлний тайлбар-чандманий эрх» гэдэг толь бичиг зохиосон боловч хэвлэгдээгүй.

Гийгүүлэгч авиа

Хэлний авиаг эгшиг гийгүүлэгч гэж ангилдагийг дээр үзсэн билээ. Гийгүүлэгч авиаг хэлэхэд уушигнаас гарсан хийн хүчтэй түрэлт амны хөндийд ямар нэгэн саад хашлагатай тохиолдож анир үүснэ. Хэл уруулын янз бүрийн хөдөлгөөн оролцон байж энэ анир гардаг. Орчин цагийн монгол хэлэнд дор дурдсан 23 гийгүүлэгч авиалбар бий. Үүнд: б,в,п,ф, м,т,д, н,с,ц,ч,з,ж,ш,л,п,лh,х,г,к,нг,г, j эдгээр болно.

Хэлний авианы тухай

Байгаль дээрх элдэв авиа нь зөвхөн сонсдох төдий анир, шуугианы байдалтай, утга ялгаруулж чаддаггүй бол хэлний авиа нь сонсох эрхтэнд хүртэж оногдоод үгийн утга ялгаруулдаг, тодорхой бүтэц бүхий анир, дууны нийлэмж юм

Монгол бичгийн соёл, түүx, уран бичлэг буюу каллиграф

Хэлсэн үг хийснэ
Бичсэн үг үлдэнэ
гэж калиграфч, яруу найрагч Мэнд- Ооёо гуайн хэлсэнчлэн

Нууцлагдсан түүх буюу Монгол бичгийн түүх

Аливаа түүхийг улс төрийн зорилгоор бичдэг үүнээс болоод түүхэн үнэн гуйвуулагддаг эсвэл дарагддаг бүр заримдаа зохиомол домгон түүх хүртэл үүсдэг билээ. Би энэ удаа Монголын түүхэн дотроос дарагдсан эсвэл зориуд мартагдсан байж магадгүй Монголын бичгийн түүхийг дэлгэхийг зорилоо.

Гарын үсгээ монгол бичгээр бичих уриалга гаргалаа

    Манай улс орон бүрт байгаад байдаггүй үндэсний бичиг соёлтой ард түмэн. Харин сүүлийн жилүүдэд үндэсний монгол бичгээ бичиж, хэрэглэхгүй орхигдуулаад байгаа.

Монгол хэлний эргэлзээтэй бичигддэг 700 үгийг нэг мөр болголоо

---

Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамнаас “Монгол хэлний зөв бичих дүрмийг боловсронгуй болгох мэргэжлийн зөвлөлгөөн”-ийг хэл бичгийн эрдэмтдийн дунд саяхан зохион байгуулсан билээ.

Тус зөвлөлгөөнөөр кирил бичгийн зөв бичих дүрэм болоод олон хувилбараар бичдэг үгсийг нэг мөр болгон оноон тогтоох асуудлыг хэлэлцсэн юм.

Түүнчлэн эргэлзээтэй бичигддэг нийт 700 орчим үгэн дээр санал солилцож эцсийн шийдвэрт өчигдөр хүрсэн байна.
Эдгээр үгс нь Төрийн хэлний зөвлөлөөр хэлэлцэгдэх бөгөөд энэ мэт нийтийн хэрэглээнд ашиглагдах эсэх нь удахгүй тодорхой болох аж

”Хэл мөхвөл Үндэстэн мөхнө”

2013 оны 10 сарын 30

Монгол Улсын хил хаанаас эхэлж хаана хүрч дуусдагийг бид бүгд мэддэг. Мөн монголын мал хэдэн толгойд хүрч, хэд нь хорогдсоныг мэдэх боломжтой. Гэтэл монгол хэлээ улсынхаа хил шиг, халуун хошуут мал шигээ мэддэг болов уу. Хэл мөхвөл үндэстэн мөхнө. Сүүлийн жилүүдэд бид монгол хэлээрээ цэгцтэй ойлгомжтой ярьж бичиж чадахаа больжээ. Гадаад үгийг олноор хэрэглэж, нэр томьёогоор цэцэрхэх, чамирхах явдал элбэгшсэн.

ДЭЛХИЙН НЭГЭН САЙХАН ХЭЛ, МОНГОЛ ХЭЛ МИНЬ
Хүн төрөлхтний 26 омог язгуурын 6900 хэлнээс бурхан бидэнд ямар ч сонголтгүйгээр оноон өгсөн, алтай язгуурт эх хэлнийхээ тухай ярина гэдэг их зол завшаан.

XVI зуунд дэлхий дээр 14 мянга орчим хэл байсан гэдгээр багцаалж үзэх юм бол бурхан бидэнд нэг түм дөрвөн мянганы нэгийг үг дуугүй оноож өгсөн байна. Бурханы энэ сонголтоос одоо бид зайлж гажих гээд, сайн сайхан юманд хүрэхгүй нь илэрхий юм. Оросын суут зохиолч Ф.Достоевскийн “Карамазовын хөвгүүд” зохиолын баатар “Хүмүүн төрөлхтнийг ялан дийлэх ердөө гуравхан хүч энэ хорвоод байдаг.

Мөхөж буй монгол хэл-1

2013 оны 1 сарын 3

“Чихний чимэг” түүх болох уу?

Зохиолч эрдэмтэн, бичгийн их хүмүүн Бямбын Ринчен абугай алдарт “Монгол хэл” шүлэгтээ:

Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл,
Чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ.
Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясч,
Сод их билэгт түмэн юүгээн бишрэн магтмуу би!... хэмээн эх хэлээ магтан дуулсан байдаг. Энэхүү шүлэг бол монгол хүн бүр цээжлэн уншиж, бахархан санаж байх, нандин бүтээл. Монгол хэл бол өөр бусад хэл рүү хөрвүүлэхэд утгыг нь бүрэн төгс илэрхийлж барамгүй  гайхамшигтай хэл гэдэг.

Монгол түүхэн бичиг үсгүүд

Монголд хэрэглэгдэж байсан түүхэн үсгүүд хийдийн хаалга дээр. Үүнд, дөрвөлжин үсэг, Ланз, Төвд үсэг, Соёмбо үсэг, Монгол бичиг

Олон зууны туршид Монгол хэлийг бичигт буулгах төрөл бүрийн системүүд зохиогдссор иржээ.
Хамгийн хуучных нь болох Монгол бичиг нь одоо хүртэл хэрэглэдсээр ирж буй, хамгийн их амжилт олсон систем нь юм.

Тавтай морилогтун!

Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл (монгол бичгийн хичээл, mongol bichig surah)
Чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ
Сонсох бvр яруу баялгийг гайхан баясч
Сод их билигт тvмэн юүгээн бишрэн магтаму би !

Монгол бичиг - Монгол түмний өв

2012 оны 12 сарын 18

Монголчуудын бичгийн соёлын түүхийг үзвээс, арав орчим бичиг үсэг хэрэглэж иржээ. Тэдгээрийн охь манлай хэмээвээс "монгол бичиг" болъюу. Учир нь, тэдгээр бичиг үсэгтэй харьцуулахад, монгол бичиг зуун зуун дамжин хэрэглэгдсэн цаг хугацаагаараа, олон үеийн өвөг дээдсийн эрдэм соёлыг түгээсэн хүрээ цараагаараа, олон монгол туургатан нийдэм хэрэглэсэн орон зайгаараа эрхгүй онцгойрдог.

Цагаан толгойн хувилбарууд

Монгол бичигт тулгуурлан зохиогдсон цагаан толгой нь тухайн монгол хэлний аялгуу бүрд тохирсон дуудлагын онцлог, онцгой дуудлага хөгийг тусгай галиглан бичиглэх зорилгоор зохиогдсон байдаг. Мөн манж хэлийг тэмдэглэх зорилгоор монгол бичгээс санаа авч Манж бичгийг зохиосон байдаг. Цагаан толгойн хувилбаруудыг дурдвал:

Монгол бичгийн түүх

Монгол бичгийн түүх

Аливаа түүхийг  улс төрийн зорилгоор бичдэг үүнээс болоод түүхэн үнэн гуйвуулагддаг эсвэл дарагддаг бүр заримдаа зохиомол домгон түүх хүртэл үүсдэг билээ. Би энэ удаа Монголын түүхэн дотроос дарагдсан эсвэл зориуд мартагдсан байж магадгүй Монголын бичгийн түүхийг дэлгэхийг зорилоо.

Монгол бичгийн хичээл

Монгол хэлний хичээл

Монгол хэл бичиг

Монгол үндэстний эрт эдүгээ цагийн хэл аялгуу, үсэг бичгийг хамтад нь Монгол хэл бичиг гэнэ. Түүнээс Монгол үндэстний эх хэлийг Монгол хэл (худам монголоор монггол хэлэ, тод монголоор монггол хэлэн) гэдэг. Хэл шинжээчид Монгол хэлийг төрөл гарлаар нь Түрэг, Тунгус зэрэг салбар бас багтах Алтай язгуурын Монгол бүлэгт Дагуур, Дуншян, Могол зэрэг хэд хэдэн хэлний хамтаар гол төлөөлөгч нь болгон харъяалуулдаг. Монгол хэл 13-15, 16-р зууны нэг, 16-18, 19-р зууны гэх мэтээр шатлан хөгжиж 20-р зуунд "Орчин цагийн монгол хэл"-тэй золгосон юмсанжээ. Монгол хэлийг өрнөд, умард, дорнод, төв гэсэн үндсэн дөрвөн аялгуутай, биесээсээ тасралгүй үлдсэн хэл аялгуу юм гэж 1959 онд Ш.Лувсанвандан эрдэмтэн тодлон өгүүлсэн байдаг.
1206 онд Монгол үндэстэн бат тогтож, Согд, Уйгур ул сууриас өөрийн үсэг бичигтэй болжээ. Өнөө цагт хэлвэл Худам (1204?–), Тод (1648–) гэсэн хоёр янзын монгол үсэг, Монгол (1941–) Буриад (1939–) Халимаг (1941–) гурван янзын кирил үсгийн аль нэгийг нь ашиглан Монгол хэлээ тэмдэглэснийг Монгол бичиг (Худам монгол бичигтэй андууруузай) гэнэ. Өнөөдөр тусгүй ч Дөрвөлжин, Соёмбо, галиг, Вагиндрын зэрэг үсэг бичгийн уламжлал бас бий. Монгол хэл бичиг нь эгшиг зохицох ёстой, Алтай хэлний язгуурын ерөнхий шинж буюу өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-өгүүлэхүүн дарааллаар өгүүлбрээ бүтээдэг. Нэр үг, үйл үгийн адаг нь тийн ялгал, дагавар, нөхцлөөр хувирдаг.
1959 онд Монголын эрдэмтэн Ш.Лувсанвандан урьд нь монгол хэл аялгууг А.Руднев, Б.Я.Владимирцов, Г.Д.Санжеев, Н.Поппе, Н.Чингэлтэй нарын ангилж байсан саналыг харьцуулан үзээд харилцан зөрүүтэй зүйлсийг нь ойлгомжтойгоор тайлбарлажээ. Түүний дараа тэрээр өөрийн өвөрмөц саналаа дэвшүүлсэн байдаг

• Өрнөд аялгуу: — Шинжааны ойрд (60 000 орчим), Ижил мөрний халимагууд (100 000 орчим)
  • Төв, өрнөдийн завсрын аман аялгуу — Хөх нуур, Альшаа, Эзэнэ гол, Халимаг, Ховдын ойрдын аман аялгуу
• Умард аялгуу: — Байгалийн урд биеийн буриад, Байгалийн хойд биеийн буриад (бүгд ≈300,000)
  • Төв, умардын завсрын аман аялгуу — Сэлэнгийн аман аялгуу, баргын аман аялгуу
• Төв аялгуу: — Халх (1 000 000 орчим), Цахар (100 000 орчим), Ордос (60 000 орчим)
• Дорнод аялгуу: — Хорчин (540 000 орчим), харчин (350 000 орчим)
  • Төв, дорнодын завсрын аман аялгуу — Баарин, ар хорчин, найман, онниудын аман аялгуу” гэж ангилагдана.

Халх аялгуу

Халх аялгуу нь Монгол улсын нэг төв аялгуу юм. 2 сая 700 мянга гаруй хүн ам бүхий Монгол Улсын хүн амын 84 орчим хувийг эзлэх Халхуудын аялгуу бөгөөд түүнд тохируулан кирилл бичгээр тэмдэглэх бичгийн хэл болох Монгол хэл нь Монгол Улсын албан ёсны хэл (Монгол Улсын Үндсэн Хууль, 8 дугаар зүйл) болно. Нутгийн аль ч хэсэгт аялгуу нь бараг ижилхэн бөгөөд, дэд аялгуу гэж байхгүй. 1941 оноос ЗХУ-ын нөлөөгөөр Монгол бичгийг халж, «ө», «ү» үсгийг нэмж, орос үсгийн авч хэрэглэсэн нь одоогийн Монгол улсын бичгийн Монгол хэл юм.

Цахар аялгуу

Цахар аялгуу (Шулуун хөх хошуу) нь Өвөр Монголын нэг төв аялгуу юм.

Өвөр Монголын аялгууд

Өвөр Монголд албан ёсоор хэрэглэгдэх Монгол хэл нь нэг төв аялгуу болох Цахар аялгууг баримжаа авиа гэж нэрлэдэг. Албан ёсоор хэлийг тэмдэглэхэд хэрэглэдэг Монгол бичиг бол олон авиаг нэг үсгээр тэмдэглэх уламжлалтай байдаг болон өөр хэлтэн хүмүүстээ холилдон сууж байгаа зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголд олон аялгуутай байдаг. Өвөр Монголын төв хэсэгт тархсан Цахар аялгуу нь Халх аялгуутай ялгаа тун бага байдаг бол, зүүн талын Хорчин, Харчин аялгуу нь дуудлага, авиагаараа нилээд ялгаатай бөгөөд энэ нь Монгол хэлний зүүн аялгуу юм. Хойд этгээдэд Барга, түүнийг төрөл Буриад аялгуу, баруун талд Ойрад аялгууд (Ордос аялгуу багтана) байна. Өвөр Монгол дахь, Монгол хэл нь албан ёсоор Урд Монголын, Ойрад, Барга-Буриад гэх гурван аялгад хуваагддаг. Урд Монголын аялгуу гэдэг нь Цахар, Ордос, Баарин, Хорчин, Харчин болон Алшаа аман аялгуудыг хамарна

Буриад аялгуу

Буриад аялгуу нь Монгол хэлний хойд аялгуу болох бөгөөд зонхилох ярилцагчид нь ОХУ-ын Буриад улсад хэлээ Хори аялгуунд үндэслэн дүрэмжүүлж, 1939 онд «ө», «ү», «h» гэсэн гурван үсэг нэмж орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Буряад хэлэн, Буряад-Монгол хэлэн хэмээн нэрлэгдэж байна. Монгол улс дахь Буриадууд Халх-Монгол кирилл бичиг, Өвөр Монгол дахь Буриадууд Монгол бичгээр хэлээ тэмдэглэж байна. Буриад аялгуу нь дотроо 4 аман аялгуу багтаадаг. Эдгээр нь баруун (эхирид, булагад), дундад (алайр, түнхэн), зүүн (хори), урд (сонгоол, сартуул) аман аялгуунууд юм.

Ойрад аялгуу

Ойрад аялгуу нь Монгол хэлний баруун аялгуу юм. ОХУ-ын Халимаг, Монгол, Хятад гэх 3 улсад байх Ойрад аялгуунууд нь авиа, үг зүйн хувьд адил бөгөөд үгсийн сангийн хувьд улсын албан ёсны бичгийн хэлнээс хамааран зарим ялгаанууд ажиглагддаг. 1938 оноос Халимаг хэлийг тэмдэглэхэд «ә», «һ», «җ», «ң», «ө», «ү» зургаан үсэг нэмж, «ъ» үсгийг хасч орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Хальмг келн гэж нэрлэж байна.

Ярилцагчдын тоо

Явцуу утгаарх Монгол хэл нь Монгол улс болон, Өвөр Монголын өөртөө засах оронд албан ёсны хэл юм. Нийтдээ 5.2 сая хүн тус хэлээр хэлэлцдэг гэсэн 2005 оны судалгааны үр дүн байдаг. Хятад улс дахь хэлэлцэгсдийн тоог мэдээлэл дутуугаас болж яг нарийн тодорхойлоход төвөгтэй байдаг. 5.8 сая Монгол хүн Хятад улсад амьдарч байгаа гэх статистик байгаа боловч Монгол хэлээр хэлэлцэгсдийн тоо тэдний дотор буурч байгаа ба ялангуяа суурьшмал газруудад болон залуучуудын дунд буурч байна. Хятад улс дахь Монгол хэлээр ярилцагсдын ихэнх нь Өвөр Монголд байдаг бол Харчин болон Хорчин аялгаар ярилцагсад нь Өвөр Монголын зүүн талын залгаа мужуудад байна. Орост (1989 оны тооллогоор) 376 мянга орчим хүн буриадаараа ярьдаг. Үүний 86,6 %-нь Буриад хэлийг, 13,3 %-нь Орос хэлийг эх хэлээ хэмээн хариулсан байдаг. Халимаг хэлээр ярилцагсдын тоо тодорхойгүй байдаг. 1991 оноос хойш Буриад, Халимагт эх хэлүүд нь Орос хэлтэй зэрэгцэх албан ёсны хэл болсноор дунд сургуулиудад заан сургах болсон.

Тулгамдсан асуудал

Монгол улсаас өөр улсад амьдарч буй Монголчууд нь төрөхдөө эх хэлээрээ хэлд орох боловч сургуульд сурах, цаашлаад их дээд сургуульд сурах, төгсөөд ажил олох тэр орчин нь Хятад юмуу, Орос хэлээр байдаг тул улсынхаа албан ёсны хэрэгцээнд шахагдан монгол хэл нь орхигдож дайвар хэлний буюу судалгааны хэлний үүрэгтэй болж байна. Улсын албан ёсны хэл болох хятад, орос хэлний хүчтэй хүрээлэлд байгаа буриад, халимаг, өвөрмонголчууд маань эх хэл аажим аажмаар ийнхүү хэрэглээний хүрээ нь аяндаа багсаж, мөн нөгөө талаар үгсийн сангийн бүрэлдхүүн ихээхэн эрлийзжиж уугуул монгол хэлнийхээ чанарыг алдан олон зуун жил харь хэлний хүрээлэлд байж салангид монгол хэл болсон могол, монгор, дунсян, баоань хэлтний хувь заяа руу аажимдаа дөтөлсөөр байна. Монгол улсад ч бас интернетийн хөгжилтэй уялдан Англи, Орос хэлний үг томъёоны Монгол үг байсаар байтал шууд галигчлан хэрэглэх, чамирхан хэрэглэх хандлага нэмэгдэж эх хэлний цэвэр байдал алдагдсаар байгааг анхаарч, хүн бүр гадаад үг аль болох хэрэглэхгүй байхыг хичээн, нэгэнт хэрэглэгдэж буй гадаад үгнүүдийг Монголчлон засах ёстой юм.

Цагаан толгой

Худам монгол үсэг Галиг эхэнд дунд адагт латин кирил a А e Э i, yi И,Й, Ы, Ь o, u О, У ö, ü Ө, Ү n Н ng Н, НГ b Б, В p П q Х γ Г k Х g Г m М l Л s С š Ш t, d Т, Д č Ч, Ц j Ж, З y -Й, Е*, Ё*, Ю*, Я* r Р v В f Ф ḳ К (c) (ц) (z) (з) (h) (г, х) (zh) (-,-) (ř) (-,-) (chi) (-,-)

Кирил үсэг Халимаг (1941–) Монгол (1941–) Буриад (1939–) Аа Аа Аа Әә Бб Бб Бб Вв Вв Вв Гг Гг Гг Һһ Дд Дд Дд Ее Ее Ее Ёё Ёё Ёё Жж Жж Жж Җҗ Зз Зз Зз Ии Ии Ии Йй Йй Йй Кк Кк Кк Лл Лл Лл Мм Мм Мм Нн Нн Нн Ңң Оо Оо Оо Өө Өө Өө Пп Пп Пп Рр Рр Рр Сс Сс Сс Тт Тт Тт Уу Уу Уу Үү Үү Үү Фф Фф Фф Хх Хх Хх Һһ Цц Цц Цц Чч Чч Чч Шш Шш Шш Щщ Щщ Щщ ъ ъ Ыы Ыы Ы ь ь ь Ээ Ээ Ээ Юю Юю Юю Яя Яя Яя 38 үсэг 35 үсэг 36 үсэг